Leszek Moczulski

Najpierw uwagi autora na temat źródeł historycznych z epoki Iwana Groźnego.

W pewnym momencie panowania Iwan IV nakazał zniszczyć dokumenty dotyczące swoich rządów. Rozkaz ten wykonano. Zachowały się więc przede wszystkim tylko materiały ze wstępnego okresu jego panowania. Pokazują one Iwana IV jako człowieka obrażalskiego, mściwego, pamiętliwego, okrutnego i nieufnego. Ten charakter cara ujawnił się ponownie, gdy nagle stracił on zaufanie do kilku swoich najbliższych współpracowników...

Przykładowo - Iwan IV polecił przerwanie sporządzania tzw. ksiąg carskich, tj. zbioru urzędowych dokumentów wydawanych przez wielkiego księcia. Później w Moskwie doszło do okresu straszliwych zbrodni (tzw. opricznina), który trwał 7 lat. Po jego zakończeniu także zniszczono wszystkie dokumenty z tego okresu.

Badania historyczne w Rosji są prowadzone od drugiej połowy XVIII wieku. W tym czasie nawet te nieliczne źródła, które dzisiaj znamy (i które zostały wydane w czasach stalinowskich) nie były dostępne. Ponieważ brakowało źródeł opierano się na to, co się rozmaitym historykom wydawało, albo powoływano się na poematy, których autorzy opisali to, co zmyślili. Przyjęto wreszcie dogmat, że władcy Moskwy nie mogli się mylić. Wskutek tego materiał historyczny wytworzony w Rosji na temat rządów Iwana IV jest materiałem mocno wątpliwym. Mamy natomiast źródła pochodzące z innym państw.

Iwan IV toczył dwa rodzaje wojen. Jeden rodzaj - to wojny z Tatarami. Drugi rodzaj, to wojny inflanckie. Na temat tych ostatnich wojen mamy dwie wizje: moskiewską oraz polsko-litewską. Żadna nie jest w pełni obiektywna, ale wizja polska jest dużo bardziej wiarygodna. Mamy tu jeszcze dodatkowo źródła skandynawskie (szwedzkie, duńskie), do których można i należy sięgać.

W dalszej części wykładu autor przechodzi do omawiania faktów historycznych.

Pierwszą wojną Iwana IV była wojna w 1552 roku - z ordą kazańską. Wojskami moskiewskimi dowodził książę Kurbski. Była to pierwsza orda tatarska włączona do państwa moskiewskiego. Państwo to w tym czasie miało w swoim ręku Zalesie oraz Nowogród Wielki. Na Zalesiu stosunek ludności azjatyckiej do ludności słowiańskiej był jak 5:1 (choć można mieć wątpliwości, czy ci Słowianie na Zalesiu byli w pełni Słowianami). W Nowogrodzie Wielkim Słowian było więcej. Ale teraz do carstwa moskiewskiego został włączone ziemie zamieszkałe w całości przez ludy azjatyckie, które wyznawały islam. Ludom tym Moskwa narzuciła swoją wersję prawosławia (która bardzo odbiegała od prawosławia, które istniało w Cesarstwie Bizantyjskim do jego upadku w 1453 roku, czy wśród ludów Bułgarii).

W ciągu kolejnych lat (dokładnie - w 1556 roku) Moskwa podbiła także drugiu chanat nadwołżański - chanat astrachański i doszła do Morza Kaspijskiego. Po drugiej stronie tego morza była już Persja.

Moskwa nie podbiła natomiast chanatu krymskiego, gdyż był lennem Porty Ottomańskiej. Moskwa była bowiem zbyt słaba, aby pokonać Imperium Osmańskie.

W tym czasie także Iwanowi IV zaczęły się podobać Inflanty. W 1558 roku Moskwa uderzyła na Państwo Inflanckie. Kolejna wyprawa moskiewska na Inflanty ruszyła w 1559 roku. Polska i Litwa nie reagują, bo muszą najpierw uporządkować sprawy wewnętrzne związane z realizacją postulatu egzekucji dóbr.

Przełomowym okazuje się rok 1560, kiedy umarła ukochana żona Iwana IV - Anastazja. W chwili śmierci miała niespełna 30 lat. Iwan uznał swoich dotychczasowych najbliższych współpracowników za winnych jej śmierci i ich odsunął (prawdopodobnie - zamordował).

Ciąg dalszy nastąpi...

Rzeź była faktem okrutnym, który nie miał żadnego uzasadnienia.

W rzezi nie wzięli udziału wszyscy Ukraińcy, tylko część Ukraińców. Byli oni w znacznej mierze spoza Wołynia. Wielu Ukraińców z Galicji służyło w niemieckiej policji na Wołyniu. W kwietniu 1943 roku masowo odeszli oni z tej służby. Ci ukraińscy policjanci wcześniej wzięli udział w mordowaniu Żydów. W 1942 roku na Wołyniu zamordowano 150 tysięcy Żydów, a w Galicji Wschodniej - 450 tysięcy Żydów. Udział w tej pierwszej zbrodni (na Żydach) oddziaływał w znacznej mierze na tę drugą zbrodnię (na Polakach).

Ukraińcy z Wołynia nie byli czynnikiem sprawczym Zbrodni Wołyńskiej, chociaż niektórzy z nich się do niej przyłączyli. Takim czynnikiem sprawczym byli Ukraińcy z Galicji Wschodniej, gdzie konflikt polsko-ukraiński narastał od połowy XIX w. Nacjonaliści ukraińscy z Galicji Wschodniej byli podzieleni na dwie opcje: opcja proniemiecka (melnykowscy - OUN-M), która dążyła do autonomii na ziemiach ruskich zajętych przez Niemców oraz opcja niepodległościowa (banderowcy - OUN-B). Gdy w czerwcu 1941 r. do Lwowa wkroczył batalion "Nachtigall", który utworzyli Niemcy, ale który był złożony z Ukraińców, niepodległościowcy podjęli próbę utworzenia ukraińskiego rządu (jego premierem był Jarosław Stećko). Jednak po kilku dniach zostali aresztowani przez Niemców. Melnykowcy pomagali nawet Niemcom w aresztowaniach banderowców. W rezultacie banderowcy przeszli do konspiracji. Natomiast Melnykowcy objęli wiele urzędów nie tylko w Galicji, ale także na Wołyniu. Między innymi objęli funkcje policyjne. W tym charakterze wzięli udział w 1942 r. w Holocauście, a następnie - na wiosnę 1943 r. - działając na rozkaz odeszli z policji.

Ponieważ Niemcy aresztowali około 80%-90% kadry przywódczej banderowców, to na ich miejsce przyszli nowi, którzy weszli do organizacji już po aresztowaniu Bandery. Nie byli to ludzie wyrobieni politycznie. Jednym z nich był Roman Szuchewycz - ukraiński zastępca niemieckiego dowódcy batalionu "Nachtigall", który po rozwiązaniu tej formacji przez Niemców w 1942 r. pełnił ważną funkcję policyjną na Białorusi, a w 1943 r. wrócił na Wołyń i dołączył do działających w konspiracji banderowców. Innym przywódcą tej grupy był Dmytro Klaczkiwski. Tą grupą banderowców, którzy dołączyli do konspiracji po aresztowaniu Bandery ktoś kierował. Była jakaś siła, która ich pchała do dokonania rzezi na Polakach.

Nie wiadomo kto wydał polecenie, aby 11 lipca 1943 r. rozpocząć rzeź - być może był to Melnyk.

Gdy do Wołynia zbliżał się front a Niemcy organizowali obronę, zaczęła tam hulać dzicz ukraińska i mordować Polaków. Wtedy Niemcy aresztowali Melnyka i zamknęli go w Sachsenhausen (w tym samym miejscu siedział od 1941 r. Bandera). Przyczyną aresztowania Melnyka było prawdopodobnie to, że nie wykonywał on polecenia niemieckiego (nie chciał lub nie był w stanie) - Niemcy chcieli zakończyć rzeź Polaków, która utrudniała im przygotowania do obrony przed Sowietami.

Dodatkową istotną okolicznością było to, że w latach 1939-1941, gdy Wołyń był pod okupacją sowiecką, grupy przywódcze (polska i ukraińska) na tym terenie zostały "wyczyszczone" przez Sowietów.

Dlaczego postanowiono wymordować wszystkich Polaków i to w tak okrutny sposób? Chodziło o to, aby żaden Polak już nigdy na Ukrainę nie trafił i aby Polacy i Ukraińcy na zawsze się nienawidzili.

Ani Bandera, ani Stećko nie ponoszą odpowiedzialności za tę zbrodnię. Oni wtedy byli w więzieniu. Nie wiadomo, czy w Sachsenhausen czy po wojnie Stećko zrozumiał, że wrogiem Ukraińców są Niemcy i Sowieci oraz, że wrogiem Polski są Niemcy i Sowieci. Z tego punktu widzenia nie ma sensu, aby Polacy i Ukraińcy walczyli ze sobą.

Potępiamy rzeź na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Ale nie możemy żyć cały czas tą zbrodnią, bo nie będziemy mieli żadnej możliwości porozumienia.

Potępianie dzisiaj tej zbrodni tak, jakby ona miała miejsce wczoraj, to jest wejście na całkowicie błędną drogę. Nie ma innego rozwiązania, jak szukanie przyjaźni.

Postać Iwana IV została postawiona na piedestał za rządów Stalina i na jego polecenie. Stał się on wtedy największym bohaterem narodowym Związku Radzieckiego.

Był to syn Heleny Glińskiej (Litwinki pochodzenia tatarskiego, która wywodziła się od tatarskiego wodza - Mamaja) oraz - prawdopodobnie - od tatarskiego księcia Owczyny (który potem przyjął nazwisko Odolański). Natomiast formalnie ojcem Iwana IV był Wasyl III.

Dygresja na temat Michała Glińskiego. Był to krewny Heleny, który starał się być "szarą eminencją" na dworze królów Polski: Aleksandra i Zygmunta Starego, a potem na dworze wielkiego księcia moskiewskiego - Wasyla III oraz w okresie regencji Heleny. Michał Gliński ostatecznie zmarł w więzieniu.

Iwan IV w wieku trzech lat, kilka dni po śmierci formalnego ojca, Wasyla III, został koronowany na wielkiego księcia moskiewskiego. Księstwo to w tym czasie obejmowało niemal całe Zalesie oraz dwie ruskie republiki miejskie: Nowogród Wielki oraz Psków.

W okresie małoletności Iwana IV rządziła Moskwą Helena razem z księciem Odolańskim, z którym wzięła potajemny ślub. Przez kilka lat prowadziła ona - bez powodzenia - wojnę z Litwą. Krótko potem w dość młodym wieku zmarła - prawdopodobnie została otruta przez bojarów.

Po jej śmierci władza przeszła w ręce bojarów. Jeden z nich zachował się lekceważąco wobec 10-letniego Iwana IV. Kilka lat później Iwan poszczuł na niego psy myśliwskie, które bojara zagryzły na śmierć. Innych bojarów nastoletni Iwan kazał ściąć, zaś swojego domniemanego ojca - zagłodzić w więziennej celi.

Gdy Iwan IV skończył 17 lat (w 1547 roku) ogłosił się carem Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i objął osobiste rządy. Tytuł cara (który wywodzi się z języka tatarskiego i nie jest tożsamy z tytułem cesarza) był wcześniej kilkakrotnie używany, ale teraz tytuł ten na trwałe zastąpił tytuł wielkiego księcia moskiewskiego.

Następnego dnia poślubił swą pierwszą żonę, w sumie miał ich siedem. Dały mu one ośmioro dzieci, w tym trzech synów. Pierworodnego syna Iwan IV zabił. Młodszy syn pierwszej żony zajmował się głównie sprawami kościelnymi, był mało samodzielny i to on został później następcą ojca. Trzeci syn (z siódmej żony) Dymitr - został prawdopodobnie zamordowany, gdy miał kilka lat.

Kilka miesięcy po (drugiej) koronacji Iwana IV doszło do wielkiego pożaru Moskwy (miasto było niemal w całości drewniane - za wyjątkiem murowanego Kremla zbudowanego przez Zoe). Ludność się zbuntowała i jednego z Glińskich (rodu, który popierał Iwana IV) zamordowano w soborze (pw. Zaśnięcia Matki Bożej). Reszta rodziny Glińskich (oskarżonego o wywołanie pożaru za pomocą czarów) musiała uciekać z Moskwy. Upadek Glińskich wzmocnił pozycję Iwana IV.

Wbrew rosyjskim historykom Moskwa była wtedy względnie niewielka. Liczba ludności tego miasta wzrastała jedynie w czasie wielkich targów, które tam organizowano.

W tym miejscu autor przechodzi do uwag o charakterze generalnym, metodologicznym i zwraca uwagę, jak trudno jest badać historię Moskwy. Trudność polega na tym, że źródła moskiewskie np. z czasów Iwana IV są bardzo skromne. Są zapiski, ale z XIX wieku, a w przypadku Iwana IV najwięcej zapisków powstało w czasach stalinowskich. I była to historia pisana na zamówienie...

Panowanie Iwana IV Groźnego cechuje to, że od samego początku osobistych rządów likwidował on swoich wrogów. Gdy ich brakowało, to ich sam tworzył.

Był też człowiekiem relatywnie dobrze wykształconym (czytał stosunkowo dużo książek)i na początku swojego panowania przeprowadził w kraju pewne reformy, np. powołał stałą armię.

Państwo, którym rządził miało wiele cech słowiańskich, ale większość ludności tego państwa była niesłowiańska - azjatycka.

Pierwszy okres jego panowania kończy się w momencie, gdy Iwan IV został nakłoniony przez doradców. aby rozpocząć ekspansję terytorialną - o czym w następnym odcinku.

Krótkie podsumowanie rządów Iwana III Srogiego (Okrutnego) - jest to postać w znacznym stopniu zakłamana w rosyjskiej literaturze historycznej, ale okres jego rządów w Moskwie był okresem istotnym.

Po śmierci Iwana III wielkim księciem moskiewskim został Wasyl III (syn Zoe). Wdał się w ojca i był władcą nawet bardziej okrutnym niż Iwan III.

W 1510 Wasyl zagarnął Psków (na zachód od Moskwy), sporo ludzi przy tym wymordował a powyżej 30 tysięcy mieszkańców wywiózł na wschód. Wtedy jeden z mnichów prawosławnych w Pskowie - Filoteusz - napisał do Wasyla wiernopoddańczy list. Sformułował w nim tezę, że Moskwa jest "trzecim Rzymem" (drugim Rzymem - po upadku Cesarstwa Rzymskiego - był Konstantynopol, zdobyty już przez Osmanów w 1453 roku). W XIX wieku ten list został wykorzystany przez historiografię rosyjską, która na jego podstawie sformułowała doktrynę Rosji jako "trzeciego Rzymu". Cesarstwo Rosyjskie było, w myśl tej koncepcji, kontynuacją tradycji Cesarstwa Rzymskiego i Cesarstwa Bizantyjskiego. "Rzym, Konstantynopol i Moskwa... A czwartego Rzymu już nie będzie" - oto dewiza Imperium Rosyjskiego od XIX wieku popularna do dziś. Dewiza, która powstała w oparciu o list Filoteusza z Pskowa do Wasyla III.

Do roku 1522 Wasyl przyłączył do Księstwa Moskiewskiego także Riazań (na południe od Moskwy).

Około 80% ludności Księstwa Moskiewskiego miało w tym czasie pochodzenie azjatyckie. Większość ludności wyznawała prawosławie, ale trzeba pamiętać, że cerkiew moskiewską tworzyli mnisi, którzy w większości byli analfabetami. Ich interpretacje Biblii nie opierały się więc na znajomości jej treści.

Wasyl III prowadził wojny ze wszystkimi sąsiadami: z chanatem krymskim (na południu), z chanatem kazańskim (na wschodzie), z którym stosunki miał raz dobre a raz złe oraz z Wielkim Księstwem Litewskim (na zachodzie). W literaturze rosyjskiej przedstawia się ten ostatni konflikt jako wojny z Polską, ale to jest nieprawda, bowiem Litwa była samodzielnym, oddzielnym państwem.

Wojnę z Litwą zaczął już Iwan III w roku 1500. Po trzech latach walki zostały przerwane, ale prawie natychmiast po śmierci wielkiego księcia litewskiego (i króla Polski) Aleksandra, w 1506 wojnę roku, wojnę tę wznowił Wasyl III. Po kilku latach znowu nastąpiła przerwa (w tej przerwie Wasyl III zagarnął Psków), po czym w roku 1514 wybuchła kolejna wojna. W jej trakcie Wasyl III najpierw zdobył Smoleńsk, ale następnie został rozgromiony przez wojska litewskie (a w zasadzie - przez wojska białoruskie) w bitwie nad Orszą. Wielkie Księstwo Litewskie nie miało jednak już sił, aby Smoleńsk odzyskać. Z drugiej strony - Wasyl III aż do swej śmierci nie ryzykował kolejnej wojny z Litwą. W Europie zachodniej to zwycięstwo zrobiło duże wrażenie. Natomiast w literaturze rosyjskiej ta bitwa jest przemilczana.

Wasyl III ożenił się jeszcze za życia Iwana III, ale po 20 latach zażądał od patriarchy moskiewskiego rozwiązania tego małżeństwa. Było to sprzeczne z prawem cerkiewnym, ale patriarcha Daniło się zgodził. Pierwsza żona trafiła do klasztoru, a nową żoną została księżniczka, która należała do rodziny Mamaja - wodza tatarskiego, którego Dymitr Doński pobił na Kulikowym Polu. Po kilku latach urodził się jej syn (późniejszy Iwan IV), który jednak prawdopodobnie był nieślubnym dzieckiem. Jego prawdziwym ojcem był prawdopodobnie książę tatarski, który nazywał się Owczyna (a potem zmienił nazwisko na Oboleński). Tymczasem młodsi bracia Wasyla III szybko zmarli...

Historia Iwana III, podobnie jak i wcześniejsza historia Zalesia, jest zakłamana przez literaturę rosyjską i sowiecką.

Cywilizację zachodnią (ale tylko materialną, nie intelektualną, czy duchową) przywiozła do Moskwy dopiero Zoe - druga żona Iwana III. Razem z nią przyjechało do Moskwy wielu ludzi kultury z Włoch, m.in. architektów, którzy zbudowali w Moskwie wiele budowli. Upowszechniła też godło bizantyjskie (Cesarstwo Bizantyjskie upadło w roku 1453, z chwilą zdobycia Konstantynopolaprzez Osmanów) - dwugłowego orła, który stał się później godłem Rosji.

Rosyjska literatura historyczna twierdzi, że Iwan III uniezależnił Moskwę od Tatarów. Jednocześnie podawane się jednak różne daty zaprzestania przez niego płacenia daniny Tatarom (od lat 40. XV wieku aż po początek XVI wieku). W tym czasie były trzy ordy tatarskie w tym rejonie: astrachańska (spadkobierczyni Złotej Ordy), kazańska i krymska. Iwan III opłacał się wszystkim trzem. Z tego powodu był on popierany przez Tatarów. Gdy jego syn Wasyl III zaprzestał płacenia, to wznowione zostały najazdy tatarskie na księstwo moskiewskie.

Dygresja. Historia Polski i historia księstwa moskiewskiego się łączy - za każdym razem agresorem jest Moskwa. Historia ta jest zakłamana, gdyż literatura polska w okresie rozbiorów, a potem przez pół wieku PRL nie mogła bronić prawdy historycznej. Autor podaje przykłady z literatury pięknej - Sienkiewicza i Prusa - którzy w XIX wieku nie mogli pisać otwartym tekstem, a Mickiewicz i Słowacki do końca panowania rosyjskiego w Warszawie byli cenzurowani.

Obciążenie intelektualne historii (będące skutkiem jej zakłamywania przez pisarzy rosyjskich i sowieckich) do dzisiaj jest bardzo silne i nie zostało zwalczone. Jest także widoczne także na przykładzie kościoła unickiego w Ukrainie. Jeśli go pominiemy, to co zostaje? Zostają ci mnisi moskiewscy, których się obecnie usuwa z Ukrainy, bo są agentami Kremla. Albo potępia się za uczonymi sowieckimi Unię Lubelską za to, że pomijała Ukrainę. Tylko że wtedy (w 1569 roku) w ogóle nie było Ukrainy. Nazwa Ukraina powstała dopiero wtedy, gdy te ziemie zostały w Lublinie wcielone do Rzeczypospolitej.

Iwan III miał 4 braci. Po śmierci Wasyla II jego ziemie podzielono między nich. Początkowo pomagali oni Iwanowi III. Ale ten potem zabrał im ich dzielnice, umieścił w Moskwie i po pewnym czasie trzech braci zmarło. Czwartego brata Iwan III uwięził i osobiście zamordował.

W 1506 roku (po śmierci Aleksandra) królem Polski i wielkim księciem litewskim został najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka - Zygmunt, który był bardzo dobrze przygotowany do rządzenia.

Tymczasem jeszcze po śmierci Kazimierza Jagiellończyka (1492) Iwan III podporządkował sobie książąt wzdłuż rzeki Oki, tworząc w ten sposób bufor między Wielkim Księstwem Moskiewskim a Wielkim Księstwem Litewskim.

Stanowisko literatury rosyjskiej, wedle której była to rywalizacja polsko-moskiewska jest błędne. Polska była daleko i była zajęta konfliktem z Krzyżakami. Poza tym w latach 1492-1501 Litwa miała osobnego władcę niż Polska. To Wielkie Księstwo Litewskie było wtedy rywalem Moskwy, a nie Królestwo Polskie.

Iwan III miał dwóch synów: Iwana Młodego, który pochodził z pierwszej żony oraz Wasyla, który był synem Zoe Paleolog. Początkowo starszy syn był prawą ręką ojca i drugą osoba w państwie, ale nagle umarł w młodym wieku. Zanim umarł poślubił Helenę (córkę hospodara mołdawskiego) i miał z nią syna - Dymitra. Wtedy Iwan III wtrącił Wasyla do więzienia a swoją żone Zoe - wygnał z dworu. W tym czasie na następcę tronu szykowany był Dymitr. Po 4 latach wszystko się zmienia: Wasyl wychodzi do więzienia, a trafia tam Dymitr i jego matka, a ich zwolennicy są masowo mordowani. Do kolejnej zmiany już nie doszło, bo Iwan III w 1505 roku zmarł.

Wszyscy władcy Moskwy byli krwawi, ale Iwan III był najkrwawszym z dotychczasowych.

Autor uzupełnia i pogłębia wywody przedstawione w poprzednim odcinku. Na wstępie podkreśla zasadniczą różnicę między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Moskiewskim. Przywołuje w tym celu dwa wydarzenia,które miały miejsce w obu tych państwach w roku 1505. W tym roku król Polski zaakceptował konstytucję sejmową Nihil Novi, zgodnie z którą bez zgody szlachty (izby poselskiej i senatu) król nie może niczego postanowić. W tym samym roku Iwan III porzucił dotychczasowy sojusz z częścią cerkwi prawosławnej, która postulowała ubóstwo duchowieństwa (druga część cerkwi uznała władzę Wielkiego Księcia za świętą). W konsekwencji Iwan III zamknął w klatce trzech dostojników prawosławnych (swoich dawnych sojuszników) i po prostu ich spalił. Autor podkreśla na tym przykładzie różnicę cywilizacyjną między Polską a Moskwą. Autor ponownie zwraca uwagę fakt zakłamania historii Moskwy w XIX i w XX wieku przez historyków rosyjskich i sowieckich oraz na to, że te kłamstwa są do dzisiaj w Rosji (a także w Ukrainie czy w Polsce) traktowane poważnie. Dalej szerzej omawia przyczyny, dla których Królestwo Polskie było bierne, gdy Iwan III zagarnął Nowogród Wielki. Było to za panowania Kazimierza Jagiellończyka, który najpierw był Wielkim Księciem Litewskim, a po śmierci swego brata - Władysława pod Warną, został także królem Polski. Odtąd był pochłonięty sprawami polskimi. Najpierw zajęty był wojną z Krzyżakami (wojna trzynastoletnia: 1454-1466) a następnie polityką dynastyczną w Czechach i na Węgrzech (gdzie w latach 70. i 90. XV wieku władcą został jego najstarszy syn - Władysław; wzmocniło to pozycję międzynarodową Polski). Wykorzystała to Moskwa, która obeszła porozumienie pokojowe litewsko-moskiewskie, rozgraniczające strefy wpływów obu państw, gdy idzie o księstwa ruskie leżące między Litwą a Moskwą. W Nowogrodzie rządziła wówczas Marta Borecka razem ze swoim synem. Moskale napadli na Nowogród, zagarnęli go, syna Marty Boreckiej wywieźli do Moskwy i zamordowali. Z Nowogrodu wypędzono ludność słowiańską (kilkadziesiąt tysięcy osób) a sama republika została podporządkowana Moskwie (pozostając nadal pod władzą Marty Boreckiej). Potem miał miejsce drugi najazd moskiewski na Nowogród, w wyniku którego Martę Borecką wywieziono do Moskwy i tam zamordowano. Namiestnikiem w Nowogrodzie przez pewien czas był Michał Olelkowicz, który początkowo był zwolennikiem sojuszu z Litwą, ale gdy zorientował się, że Kazimierz Jagiellończyk nie będzie interweniował po stronie Nowogrodu przeciwko Moskwie, wystąpił przeciwko niemu i szukał porozumienia z Moskwą. Planował zamordowanie Kazimierza, ale ten (uprzedzony być może przez Moskwę) uniknął śmierci, a za próbę królobójstwa postawił go przed sądem, który skazał go na karę śmierci. W międzyczasie Nowogród został podporządkowany Moskwie, podobnie jak i Twer, który Moskale najechali a jego władca - książę Michał uciekł do Polski. Tymczasem w 1492 roku rozpadła się unia personalna polsko-litewska: królem Polski został Jan Olbracht a Wielkim Księciem Litewskim - Aleksander. Sytuacja taka trwała do śmierci Jana Olbrachta w 1501 roku. Śmierć Kazimierza w 1492 roku oznaczało dla Moskwy także zerwanie traktatu pokojowego z Litwą, który podpisał Kazimierz (uważali, że był to traktat między osobami, a nie między państwami, a więc śmierć Kazimierza oznacza koniec tego układu). Rozpoczęli więc niewypowiedzianą wojnę z Litwą. Jednak do krwawych walk miedzy obu państwami nie dochodziło, choć Moskwa zajmowała ziemie ruskie położone między Wielkim Księstwem a Zalesiem oraz na Zalesiu. Wtedy powstała koncepcja doprowadzenia do sojuszu litewsko-moskiewskiego. Jej elementem było małżeństwo Aleksandra z córką Iwana III - Heleną. Helena i jej świta pełnili początkowo rolę moskiewskich szpiegów w Litwie, a Moskwa dalej prowadziła politykę zagarniania kolejnych terenów...

Według historiografii rosyjskiej Iwan III był tym władcą moskiewskim, który miał wyrwać Zalesie spod władzy tatarskiej.

Jest to nieprawda. Iwan III zmarł w roku 1505, ale w testamencie napisał, że Moskwa ma nadal płacić daninę Tatarom. Płacili ją także jego następcy na tronie moskiewskim: jego syn i - przez pewien czas - jego wnuk.

Prawdą jest, że za panowania Iwana III zależność Moskwy od Tatarów była mniejsza niż wcześniej. Ale wynikało to ze słabości Tatarów, których państwo po Czarnej Śmierci (połowa XIV wieku) weszło w stan długotrwałego kryzysu.

Były okresy panowania Iwana III, kiedy rządził on samodzielnie twardą ręką, ale były także okresy, kiedy władzę w Wielkim Księstwie Moskiewskim przejmowały rywalizujące ugrupowania polityczne.

Jego przydomek wynika z jego wyjątkowego okrucieństwa. Przykładowo - kilku swoich wrogów politycznych ugotował żywcem na głównym placu Moskwy.

Struktura etniczna tego państwa w tym czasie była następująca: 5/6 ogółu ludności stanowiły ludy azjatyckie (w tym Tatarzy sprowadzani przez Wasyla II), 1/6 - przybyli z Zachodu Rusini, którzy byli warstwą rządzącą. Wszyscy oni - pod wpływem cerkwi prawosławnej - mówili językiem słowiańskim (z licznymi naleciałościami języków azjatyckich). Ta dominacja pierwiastka azjatyckiego na Zalesiu powoduje, że do dzisiaj widać istotną różnicę między Rosją, a Białorusią czy Ukrainą.

Iwan III zaatakował Nowogród Wielki - po dwóch wojnach państwo to przestało istnieć i stało się częścią państwa moskiewskiego.

Żoną Iwana III została Zoe (Zofia) z bizantyjskiej dynastii Paleologów, która była wychowana w Rzymie. Zainicjowała ona proces europeizacji Moskwy.

Gdy królem Polski i Wielkim Księciem Litewskim był Kazimierz Jagiellończyk, w roku 1449 zawarto porozumienie pokojowe (jeszcze z Wasylem II), które podzieliło strefy wpływów Polski i Litwy oraz Moskwy. Po śmierci Kazimierza Polska i Litwa nadal respektowały to porozumienie, natomiast Moskwa uważała, że skoro Kazimierz nie żyje, to układ nie obowiązuje. Jednocześnie nastąpiło zerwanie unii personalnej polsko-litewskiej (królem Polski został Jan Olbracht, a Wielkim Księciem Litewski - Aleksander), co osłabiło oba państwa. Wtedy Iwan III zaczął atakować Wielkie Księstwo Litewskie...

Po zniszczeniu Zalesie przez Tochtamysza w 1382 roku Dymitr Doński płaszczył sie przed Tatarami. Z tego powodu ci go pozostawili na tronie moskiewskim, chociaż wszystkich jego sojuszników zamordowali.

Zalesie stopniowo się slawizowało - ludność pochodzenia azjatyckiego pod wpływem prawosławia przyjmowała język słowiański z silną domieszką słów azjatyckich.

Następcami Dymitra Dońskiego byli Wasyl I i Wasyl II (jego syn i jego wnuk). Byli oni władcami silnej ręki, choć podporządkowanymi Tatarom.

Jednocześnie silne były związki między Moskwą a Wielkim Księstwem Litewskim, zwłaszcza za Wasyla I, którego żoną była córka Witolda - Zofia. Witold był bardzo ambitny i dążył do tego, aby stać się samodzielnym władcą na Litwie. W 1429 roku zorganizował zjazd monarchów w Łucku z udziałem cesarza Rzeszy Niemieckiej, władców skandynawskich i Jagiełły, dążąc do tego, aby uznano jego pretensje do korony królewskiej. Wobec sprzeciwu Jagiełły i szybkiej śmierci Witolda (w 1430 roku) nic z tego nie wyszło.

Gdy władcą Moskwy został Wasyl II (w roku 1430) rozpoczęła się 20-letnia wojna domowa na Zalesiu, wewnątrz najbliższej rodziny Wasyla I. Chodziło o to, czy po Wasylu I władzę ma przejąć jego syn Wasyl II czy też brat Wasyla I - Jerzy. Była to walka straszliwa i okrutna - syn Jerzego (Wasyl) został oślepiony na polecenie Wasyla II, ale następnie Wasyl II sam został oślepiony. Cała ta rodzina została dokładnie wymordowana, został jedynie Wasyl II, który rządził już samodzielnie do swojej śmierci.

Aby umocnić swoją władzę masowo ściągał on Tatarów do Księstwa Moskiewskiego i traktował ich jako bojarów.

Równocześnie, aby odseparować się od Zachodu Wasyl II zmienił cerkiew na Zalesiu. Bizancjum (zagrożone przez Osmanów) porozumiało się z papiestwem, ale unii nie uznali prawosławni na Rusi i na Zalesiu. Wówczas prawosławie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego podporządkowano tradycji prawosławnej istniejącej na Rusi po 988 roku - było to prawosławie typu europejskiego, które - przez unię Liwy z Polską - zbliżało się do katolicyzmu. Natomiast na terenie Zalesia stworzone zostało prawosławie moskiewskie, które znalazło sie pod silnymi wpływami pogańskimi. Na Zalesiu pojawili się bowiem "święci mężowie", którzy mieszkali w głębi lasu i którzy - co najmniej w połowie - nie umieli czytać. Nie znali więc Pisma Świętego, a mimo to tłumaczyli zasady wiary chrześcijańskiej. Do prawosławia moskiewskiego przenikały elementy wierzeń tatarskich.

W XIV wieku ukształtowała się granica między Słowianami a Moskwą. Odpowiadała ona naturalnej granicy między Europą a Azją (zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego należą do Europy, zlewiska Morza Białego i Morza Kaspijskiego - do Azji). Jest to także granica klimatyczna. Szerzej na ten temat Leszek Moczulski opowiadał w wykładzie nr. 103.

***

Dzisiejszy odcinek jest krótszy i ukazuje się w nietypowym dniu tygdonia. Przyczyna jest związana przede wszystkim z tym, że obsługa techniczna tego projektu jest zaangażowana w zbiórkę pieniędzy na pomoc dla krwawiącej i walczącej Ukrainy. W niewielkim powiatowym miasteczku udało się zebrać w ciągu kilku dni (ale przygotowania trwały kilka tygodni) około 50 tysięcy złotych plus 30 tysięcy w towarach (wyłącznie nowe rzeczy). Kwesta była prowadzona głownie do puszek, ale trwa także zbiórka na portalu pomagam.pl - https://pomagam.pl/h4c8kn . W tej sytuacji obsługa techniczna - po pierwsze - przeprasza za poślizg, a po drugie - apeluje - może ktoś ze słuchaczy wykładów Leszka Moczulskiego zechciałby dołączyć do grona darczyńców w ramach tej limanowskiej akcji? Trzeba tylko uważać, aby przy dokonywaniu przelewu suwak dać na zero, bo portal proponuje wpłatę 15% na jego utrzymanie, a nam zależy, aby cała kwota szła dla ukraińskich żołnierzy. Wszystkie informacje o zbiórce są na stronie podanej wyżej albo na stronie www.limanowadlaukrainy.pl . Ani jedna złotówka z zebranych pieniędzy nie jest przeznaczona na koszty prowadzenia akcji, któe wolontariuszy pokrywają z własnej kieszeni.

***

W niedzielę 28 maja ukaże się kolejny wykład z cyklu "Historia Moskwy".

Aby zrozumieć to, co się stało w XV wieku na Zalesiu, trzeba spojrzeć szerzej i pokazać wydarzenia i procesy, które w XIV wieku toczyły się w Polsce, w Litwie i w Złotej Ordzie.

Litwa w czasach Olgierda i jego brata Kiejstuta miała do wyboru: albo porozumieć się z Polską, albo ze Złotą Ordą. Kiejstut rozmawiał z Ludwikiem Andegaweńskim na temat przyjęcia chrztu w obrządku łacińskim, ale się nie dogadali.

Niewątpliwa była wrogość między Litwą a Moskwą. Litwa miała poparcie w kilku księstwach Zalesia (np. w Twerze) i rozważała sojusz ze Złotą Ordą przeciwko Moskwie. Oznaczałoby to zwrócenie się Litwy na wschód. Wojska litewskie pod wodzą Jagiełły miały wziąć udział w bitwie na Kulikowym Polu po stronie Mamaja, ale ostatecznie do tego nie doszło i Mamaj poniósł klęskę.

Złota Orda po epidemii Czarnej Śmierci była osłabiona i niestabilna. Pokonany na Kulikowym Polu Mamaj został zamordowany przez Tochtamysza, który został nowym chanem Złotej Ordy. Ten najechał i spalił Zalesie, ale następnie wdał się w wojny z Tamerlanem (Timurem Kulawym), który stworzył najpotężniejsze państwo mongolsko-tatarskie na terenie środkowej Azji.

W Polsce tron po śmierci Ludwika Andegaweńskiego objęła jego najmłodsza córka - 12-letnia Jadwiga. Panowie polscy postanowili zerwać unię z Węgrami i zawrzeć unię z Litwą, na co - po upadku Mamaja i spaleniu Zalesia przez Tochtamysza, zdecydował się także Jagiełło. W 1385 roku podpisano polsko-litewski układ w Krewie. W 1386 roku doszło do chrztu Litwy, małżeństwa Jadwigi z Władysławem Jagiełłą oraz unii polsko-litewskiej (układ przewidywał nawet inkorporację Litwy do Korony, ale do tego nie doszło).

W 1387 roku Jadwiga wyprawiła się na Ruś Czerwoną, gdzie jej ojciec ustanowił już starostów węgierskich i przyłączyła te tereny ponownie do Polski. Później prowadziła rokowania z Krzyżakami i aktywnie brała udział w prowadzeniu polityki, mając korzystny wpływ na męża. Była wybitnym władcą Polski. Zmarła tragicznie w wieku 25 lat przy porodzie pierwszego dziecka w 1399 roku.

Sytuacja na Litwie była również skomplikowana. Jagiełło doprowadził do zamordowania swego wuja - Kiejstuta, z kolei syn Kiejstuta - Witold zamordował ojca Jagiełły - Olgierda, kilkakrotnie sprzymierzał się z Krzyżakami i prowadził wojny z Polską, rządzoną przez Władysława Jagiełłę. Dopiero po pewnym czasie, gdy Witold uzyskał tytuł Wielkiego Księcia Litewskiego formalnie tylko podległego Władysławowi Jagielle, doszło do porozumienia między nimi.

W 1399 roku Witold zorganizował wielką wyprawę przeciwko Złotej Ordzie, licząc na podbój jej terenów oraz terenów Zalesia. Gdyby mu się to udało, to prawdopodobnie rozpadłaby się unia polsko-litewska. Został jednak pokonany przez Tamerlana (Timura Kulawego) w bitwie nad Worsklą (po stronie Witolda walczył m.in. Tochtamysz).

Historia Europy środkowo-wschodniej potoczyłaby się inaczej, gdyby wtedy zamiast państwa polsko-litewsko-ruskiego powstało państwo litewsko-tatarskie. O dalszym biegu historii przesądziły wydarzenia opisane wyżej.

Decydujące znaczenie miało zwycięstwo polsko-litewskie pod Grunwaldem. Po tej bitwie sojusz polsko-litewski się umocnił.

Pod koniec życia Witolda pojawiła się jeszcze szansa na to, że powstanie mocarstwo wschodnie - litewsko-moskiewskie (bez Polski), ale Witold nie zdążył już zrealizować tych planów, bo umarł. Szybko rozpadła się także nowa unia polsko-węgierska (1440-1444) i gdy Kazimierz Jagiellończyk (Wielki Książę Litewski) został królem Polski unia polsko-litewska została przywrócona.